Mennirnir fljóta út: Ljósmyndun, sálgreining og sorgarúrvinnsla

Í myndaþættinum fjallar Steinar Örn Erluson um ljósmyndir af látnum sæfarendum á Íslandi á árunum 1939 til 1945.

Drauma-Jói, rannsókn 3. Fyrsta dulsálarfræði rannsóknin á Íslandi könnuð og lykkju við hana bætt

Í greininni er sagt frá fyrstu dularsálfræðirannsókninni á Íslandi. Hana framkvæmdi Ágúst H. Bjarnason sumarið 1914 á Vopnafirði þegar hann rannsakaði meinta fjarskyggnigáfu Jóhannesar Jónssonar frá Ásseli, sem ævinlega var kallaður Drauma-Jói. Skoðað er hvernig Ágúst kemst að því hvort ákveðnar sögur um eiginleika Drauma-Jóa eru sannar eða ósannar. Sagt er frá eldri rannsókn á Drauma-Jóa, og saga hans rakin í stærra samhengi til efri ára hans á Þórshöfn á Langanesi. Bréfaskrif Drauma-Jóa til Ágústs 22 árum eftir tilraunina eru skoðuð. Athugað er hvort heimildir leyfi að frekari ályktanir en komu fram í rannsóknum á Drauma-Jóa séu dregnar um hann og meinta fjarskyggnigáfu hans.

Látið flæða: Deleuze og Guattari andspænis Ödipusarlíkani Freuds

Sálgreining að hætti Sigmunds Freuds og Jacques Lacans hefur lengi verið mikill áhrifavaldur í franskri heimspeki. Í þessari grein er hugað að þeirri heimspekilegu gagnrýni sem Gilles Deleuze og Félix Guattari beindu að sálgreiningunni, einkum hugmyndinni um Ödipusarduldina og meðfylgjandi (ofur)áherslu á samband föður, móður og barns. Markmiðið er að komast til botns í því hvað vakir fyrir Deleuze og Guattari með gagnrýni sinni. Hvað er bogið við áherslu sálgreiningarinnar á Ödipusarduldina og þríhyrning móður, föður og barns, hvers vegna er mikilvægt að gagnrýna þessa áherslu og hvað á að koma í staðinn? Tekist er á við þessar spurningar með umræðu um lykilatriði á borð við tvíhyggju hvatalífsins hjá Freud, hugmyndir um siðfræði og siðferði sem Deleuze sækir til Spinoza, og að lokum hugmyndir Deleuze og Guattari um frjálst flæði – eða frjálsa framleiðslu – hins dulvitaða, líkamlega eða efnislega, sem þeir tengdu við kleyfhugasýki og greiningaraðferðina kleyfgreiningu.

Hvers konar kraftur er ástarkrafturinn? Eftir Önnu Guðrúnu Jónasdóttur

„Það var Marx sem leiddi mig inn á svið ástarinnar“ segir Anna Guðrún Jónasdóttir prófessor emeritus í bókarkafla sem hún skrifar árið 2010. Þar fjallar hún sérstaklega um ástarkraft, hugtakið sem hún þróaði með hliðsjón af hugtökum Marx um vinnukraft og arðrán. Hér fá íslenskir lesendur loks að lesa um hugtök hennar á íslensku en hún hefur verið mikilvirkur fræðimaður í hartnær 30 ár og ritað allt sitt efni á ensku eða sænsku.

Frá ást til ónota. Um Kristínu Gunnlaugsdóttur

Kristín Gunnlaugsdóttir myndlistarkona (fædd 1963) gat sér gott orð undir lok tuttugustu aldar með áferðarfallegum verkum sem áttu sér oft trúarlegar fyrirmyndir. Myndheimur hennar tók breytingum um og eftir 2009 þegar myndirnar urðu tjáningarríkar og grófar með kynferðislegum undirtón. Á undanförnum árum hafa myndir hennar í auknum mæli svarið sig í ætt við grótesku. Í greininni er leitast við að skoða lykilverk í ferli Kristínar til að öðlast skilning á því hvernig verkin snerta á breyttan hátt við áhorfandanum eftir tímabilum. Verkin og áhrif þeirra eru greind með tilliti til kenninga R. Howards Blochs á þróun rómantískrar ástar, hugmynda Evu Illouz um sjónræna auðvaldshyggu, valdbeitingu á grundvelli kynlífshegðunar og efnahags og rannsókna Mary Russo á ímyndum gróteskra líkama kvenna í menningarlegu samhengi.

Ég er alveg í öðrum heimi. Kvennaskólinn í Reykjavík, kvennahreyfingin og hinsegin ástir meðal kennslukvenna um aldamótin 1900

Í greininni er fjallað um hinsegin ástir meðal íslenskra kennslukvenna og í kvennahreyfingunni um aldamótin 1900 á grundvelli bréfa sem kennararnir Ágústa Ágústsdóttir Ólafsson og Ingibjörg Guðbrandsdóttir sendu Ingibjörgu H. Bjarnason, kennara og skólastýru við Kvennaskólann í Reykjavík. Bréfin innihalda beinar og óbeinar ástarjátningar en í greininni er rýnt í þá merkingu sem hægt er að leggja í orð þeirra stallsystra og þau hugtök sem stóðu konum til boða þegar þær skilgreindu ást sína á öðrum konum. Þá er kvennahreyfingin á Íslandi skoðuð með sérstakri áherslu á Kvennaskólann í Reykjavík í því augnamiði að varpa ljósi á samtvinnun samkynja ásta og fyrstu bylgju femínisma á Íslandi, líkt og átti sér stað í Evrópu og Norður-Ameríku. Einnig hvernig eins konar andófsrými myndaðist bæði á starfsvettvangi kennara og í Kvennaskólanum, sem gerði það óumflýjanlega að verkum að sumar konur beindu ástaraugum sínum fyrst og fremst að öðrum konum. Dregnar eru fram rannsóknir sem sýna að kvennaskólar og kvennahreyfingin gegndu mikilvægu hlutverki í að móta hinseginleika kvenna í Evrópu og Norður-Ameríku um aldamótin 1900 og spurt er hvort því hafi verið eins farið á Íslandi.

Réttlát ást. Barátta fyrir viðurkenningu samfélags og kirkju á ást, kynverund og löglegri sambúð homma og lesbía á tveimur öldum

Greinin snýst um réttláta ást sem er ástarhugmynd sem fræðimenn jafnt sem aðgerðasinnar hafa nýtt í baráttunni fyrir viðurkenningu á mannréttindum hinsegin fólks. Í fyrri hluta greinarinnar er hugmyndin um réttláta ást sett í hugmyndasögulegt samhengi og fjallað um gagnrýni femínista á óréttlæti og ofbeldi sem viðgengst á einkasviðinu. Því næst er fjallað um breyttar ástarhugmyndir í framsetningu þriggja fræðimanna, Irvings Singer, Anthonys Giddens og Christinar E. Gudorf. Singer bendir á að vestrænar ástarhugmyndir séu undir áhrifum tveggja meginstrauma: hughyggju og raunhyggju, en þau Giddens og Gudorf einblína á samtímann og þrá fólks eftir að umbreyta ástinni og nánum samböndum og laga hvort tveggja að gildum um frelsi, sjálfræði og réttlæti. Í síðari hlutanum er sjónum beint að umræðu um ástir einstaklinga af sama kyni á tveimur öldum. Á ofanverðri 19. öld börðust hommar í Þýskalandi og Englandi fyrir viðurkenningu á homogenic ást sinni – án sýnilegs árangurs. Réttri öld síðar var umhverfið og menningin víða gjörbreytt og meiri vilji til að umbylta viðhorfum jafnt sem lögum um samkynhneigð og borgaraleg réttindi hinsegin fólks. Lykilatriði í þeim breytingum var nýr skilningur á ástinni þar sem réttlæti, frelsi og sjálfræði voru sett á oddinn.

Nýtt þekkingarsvið. Ástarrannsóknir

Undanfarin ár hefur áherslan í hug- og félagsvísindum orðið æ meir á svið tilfinninga. Hefur þetta verið nefnt „tilfinningabeygjan“ í akademískum rannsóknum (e. emotional turn). Þema þessa heftis eru tilfinningar sem kenndar er við rómantíska eða kynferðislega ást eins og hún birtist í ríkjandi orðræðu og/eða andófi gegn henni í sögulegu og samtímalegu samhengi. Heftið er ekki síst hugsað til að vekja upp þetta unga rannsóknarsvið hérlendis, en í raun má segja að það hafi ekki enn almennilega numið land þótt einn af frumkvöðlunum sé íslensk fræðikona.

Kóralína og mæður hennar: Um vandkvæði þess að skipta um móður í Kóralínu eftir Neil Gaiman

Í greininni er fjallað um nútímaævintýrið Coraline (2002). Kenningarammi sálgreiningarinnar hefur verið áberandi í fræðilegri umræðu um þessa bók frá upphafi og þessi grein er engin undantekning frá því aðallega er byggt á kenningum Sigmunds Freud um „hið ókennilega“ og Juliu Kristevu um „úrkastið“ auk femínískrar gagnrýni Barböru Creed á „the monstrous feminine“. Fjallað verður um samband mæðra og dætra í bókinni og þroskasögu Kóralínu sem er ellefu ára telpa að brjótast undanvaldi móður sinnar. Sú uppreisn fer fram í stórkostlegri sviðsmynd þar sem „hinmóðirin“, illviljuð og gráðug, ræður ríkjum. Niðurstaða Kóralínu er að hin raunverulega móðir, „nógu góða móðirin“, sé allt sem telpa þarf.